Motorun Çalışma Sistemleri ve Prensipleri

Ateşleme Sistemi

Ateşleme Sisteminin Görevi

Benzin motorlarında yanma odasına sıkıştırılmış yakıt – hava karışımını ateşlemektir.

Akümülatör (Batarya): Elektrik enerjisini kimyasal enerji olarak depolar, tekrar elektrik enerjisi olarak geri verir.

Akümülatör, ilk hareket için marş motoruna elektrik verir ve motor çalışmaz iken bütün alıcıların elektriğini karşılar.

Akümülatör; kutu, elemanlar, kutup başları ve elektrolitten oluşur. Kutup başları kurşundan yapılmıştır ve pozitif (+) kalın, negatif (-) kutup başı incedir. Kutup başları bir iletken ile direkt birbirine değdirilirse akü kısa devre olur ve patlayabilir.

Elektrolit saf su ve sülfirik asit karışımından oluşur. Seviyesi plakaların 1 – 1.5 cm üstünde olmalıdır. Elektrolit seviyesi eksik ise saf su ile tamamlanır. Akü yüzeyinde pislik olursa kendi kendine boşalır. Kutup başları gevşek, oksitli ve kirli olursa akım geçmez. Kışın akünün donmaması için tam şarjlı olarak bekletilir. Eleman kapakları üzerindeki gaz çıkış delikleri açık olmalıdır. Akü başka bir akü ile takviye yapılacak ise paralel bağlantı yapılır, yani (+) kutup (+) ya (-) kutup (-) ye bağlanır.

Kontak Anahtarı: Döndürme hareketli ile devreyi açıp, kapar.

Distribütör: Üzerinde platin, kondansatör (meksefe) ve tevzi makarası bulunur. Endüksiyon bobininden gelen yüksek voltajı ateşleme sırasıyla bujilere gönderir. Motor için gerekli avansı verir. Meksefe, platin açıldığında akımı üzerine alır ve platinin bozulmasını önler. Distribütörde avans ayarı ve platinde aralık ayarı yapılır.

Bujiler: Yanma odasına sıkıştırılan yakıt – hava karışımını ateşler. Bujide tırnak aralığı ayarı yapılır.

Ateşleme Sisteminin Çalışması

Kontak anahtarı açılıp marşa basıldığında aküden gelen 12 voltluk akım platinden devresini tamamlar. Platinin açılıp kapanması ile endüksiyon bobini sekonder devresinde yüksek voltaj oluşur. Yüksek voltaj bobin kulesinden distribütörlere gelir ve tevzi makarası yardımıyla ateşleme sırasına göre bujilere dağıtılır, yakıt hava karışımı ateşlenir.

Ateşleme sisteminde aşağıdaki işlemlere dikkat edilmelidir:

• Motor çalışmaz iken kontak anahtarı açık bırakılırsa endüksiyon bobini ve platin yanar.
• Platinler ve bujiler ince zımpara ile temizlenmelidir.
• Distribütörde avans, platin ve bujide aralık ayarları yapılmalıdır.
• Önerilen sürede bujiler, platin ve meksefe değiştirilmelidir.
• Buji kablolarından biri kopar ya da yerinden çıkarsa motor titreşimli (dengesiz) çalışır.
• Endüksiyon bobininden gelen ve distribütörlerden bujilere giden yüksek voltaj kablolarının giriş – çıkışları ıslanırsa, distribütör kapağı çatlak olursa motor çalışmaz.
• Belirtilen bakım ve ayarlar yapılmaz ise yakıt tüketimi artar, ateşleme iyi olmadığı içinde eksozdan siyah duman çıkar.

Elektronik Ateşleme Sistemi

Bu sistemde elemanların yapıları değişiktir ve platin yoktur. Sistemin faydaları şunlardır:

• Platin olmayınca, ayara ihtiyaç yoktur.
• Yanma daha iyi olur ve hava kirlenmesi azalır
• Motor daha verimli çalışır.
• Tekleme (titreşimli çalışma) olasılığı ortadan kalkar.

Benzin Motorları Yakıt Sistemi

Benzin – hava karışımını sağlayarak, yol ve yük şartlarına göre silindirlere gönderir.

Benzin Motorları Yakıt Sistemi Parçaları

Yakıt Deposu: Motora gerekli olan yakıtı içinde bulundurur.

Yakıt Borusu ve Hortumları: Depodan karbüratöre yakıtın iletimini sağlarlar.

Yakıt Göstergesi: Depodaki yakıtın miktarını belirtir.

Karbüratör: Benzin ile havayı çalışma şartlarına göre 1/15 oranında hazırlayarak silindirlere gönderir. Karbüratör devreleri şunlardır:

• Şamandıra devresi
• Rolanti devresi
• Yüksek hız devresi
• Kapış devresi
• Güç devresi
• Jikle devresi

Karbüratör üzerine şamandıra ve rolanti ayarları yapılır. Araç dururken gaz pedalına basılmadan çalışan devre rolanti devresidir. Soğuk havalarda ilk çalışma durumunda motora zengin karışım göndererek kolay çalışmasını sağlayan jikle devresidir. Jikle kelebeği karbüratör hava giriş deliği önünde bulunur. Mekanik ve otomatik olmak üzere iki çeşittir.

Hava Filtresi: Motora giren havayı temizler.

Emme Manifoldu: Karbüratörde hazırlanan yakıt – hava karışımını emme supablarına gönderir.

Eksoz Manifoldu: Eksoz subaplarından çıkan gazları eksoz borusuna gönderir. Eksoz borusu üzerinde sesi azaltan susturucu vardır. Eksoz gazlarının zehrini azaltan katalitik konvarterlerin kullanıldığı araçlarda kurşunsuz benzin kullanılır.

Benzin Motorları Yakıt Sisteminin Çalışması

Eksantrik milinden hareket alan benzin otomatiği motor çalıştığında depodan yakıtı emerek karbüratöre gönderir. Karbüratör hava ile yakıtı karıştırarak silindirlere gönderir.

Benzin Motorları Yakıt Sisteminde Enjeksiyon Sistemi

Bu sistemde karbüratör yerine enjeksiyon pompası ve enjektörler kullanılır. Pompa yakıtı basınçlı olarak enjektörlere gönderir, enjektörler de emme manifolduna veya emme supapları ağızlarına büskürterek yakıtı hava ile karıştırırlar.

Benzin Motorları Yakıt Sisteminde Bakım ve Basit Arızalar

• Kuru tip hava filtresi basınçlı hava ile, yağlı tip hava filtresi ise gaz yağı ile temizlenir.
• Jikle devresi çekili bırakılırsa motor fazladan yakıt tüketir ve boğulabilir.
• Motor stop durumunda gereksiz olarak gaz pedalı pompalanırsa, karbüratörde şamandıra bozulup yakıt kendiliğinden akarsa, jikle çekili unutulursa ve hava filtresi kirli ise motor boğulur. Boğulan motor, gaz pedalına sonuna kadar basılıp marş yapılarak çalıştırılır.
• Hava filtresinde ve otomatik jiklede ayar var ise yazın yazlık konuma, kışın kışlık konuma getirilir.
• Fazla yakıt yakan (zengin karışımla çalışan) aracın eksoz dumanı siyah olur.

Motorun Fazla Yakıt Yakmasının Sebepleri

• Hava filtresinin kirli veya tıkalı olması
• Karbüratör (enjeksiyon pompası) ayarlarının bozuk olması
• Jiklenin çekili unutulması
• Aracı 90 km/s üzerindeki hızlarda kullanmak
• Bujilerin kötü ateşlemesi
• Lastik hava basınçlarının uygun olmaması
• Sıkı fren ayarı yapılması
• Ani duruş ve kalkışlaırn yapılması
• Sık sık duruş ve kalkışların yapılması
• Debrijajın kaçırması
• Aracın uygun viteste kullanılmaması
• Araca fazla yük konulması

Dizel Motorları Yakıt Sistemi

Motorini çalışma şartlarına göre silindirdeki (yanma odasındaki) havanın içerisine gönderir.

Dizel Motorları Yakıt Sistemi Parçaları

Yakıt Deposu: Yakıta depoluk eder, altında su boşaltma musluğu bulunur.

Besleme Pompası (Mazot Otomatiği): Depodan emdiği yakıtı düşük basınçla filtreden geçirerek enjeksiyon pompasına gönderir.

Yakıt Filtresi: Enjeksiyon pompasına giden yakıtı temizler.

Yakıt Enjeksiyon (Mazot) Pompası: Yakıtı yüksek basınçla enjektörlere gönderir.

Alçak ve Yüksek Basınç Boruları: Depodan enjeksiyon pompasına enjektörlerden ise geri dönüş sağlayan alçak basınç boruları, enjeksiyon pompasından enjektörlere dağıtım yapan yüksek basınç borularıdır.

Enjektörler: Enjeksiyon pompasından gelen yakıtı, sıkıştırma zamanı sonunda yanma odasına sıkıştırılmış olan havanın üzerine püskürtürler.

Isıtma (Kızdırma) Bujileri: Motorun kolay çalışması için soğuk havalarda silindirdeki havayı ısıtırlar.

Sistemin Çalışması: Emme – sıkıştırma – iş – eksoz zamanları sırasıyla oluşur. Emme zamanında içeri yalnız hava emilir. Sıkıştırma zamanı ile hava yanma odasına sıkıştırılır. Sıkıştırılan havanın üzerine enjektörler le atomize şeklinde yakıt püskürtülerek yanma başlatılır veiş zamanı oluşur. Eksoz zamanın da eksoz gazları dışarı atılır.

Dizel Motorları Yakıt Sistemi Bakımı ve Basit Arızaları

• Yakıt sistemi içine hava girerse motor çalışmaz. Depoda yakıtın bitmesi, sistem parçalarının sökülmesi hava yaptırır. Hava alma işlemi filtre, enjeksiyon pompası ve enjektörlerden yapılır.
• Uzun süre kullanılmayacak dizel motorunda, depo kapasitesinin 1/10’u kadar yağ, motorin (mazot) ile karıştırılır ve depo mazotla doldurulur. Motor 10 dakika çalıştırılır ve beklemeye bırakılır.
• Mazot – su ayırıcısından, deponun altından veya yakıt filtresi altındaki musluklardan günlük olarak su boşaltımı yapılır.
• Enjeksiyon pompası ve enjektörler belli zamanlarda kontrol ettirilerek, ayarları yapılmalıdır. Ayarlar doğru değilse motor düzensiz çalışır, fazla yakıt yakar ve eksozdan siyah duman çıkar.

Marş Sistemi

Marş Sistemi Görevi

Motorun çalışması için ilk hareketi verir.

Marş Sisteminin Parçaları

• Akümülatör
• Marş motoru
• Kontak anahtarı
• Volan dişlisi

Marş Sisteminin Çalışması

Kontak anahtarı marş konumuna çevrilir. Aküden gelen enerji ile marş motoru çalışır. Marş motoru dişlisi volan dişlisine hareket vererek volanı ve volana bağlı olan krank milini döndürerek motora ilk hareket verilir. Motor çalışmaya başlayınca kontak anahtarı ateşleme (normal çalışma) konumuna geri getirilir.

Marş Sisteminin Bakımı ve Basit Arızaları

Marşa basma süresi 10 – 15 saniyedir. Motor çalışmaz ise bir süre beklenir, tekrar marş yapılır. Gereğinden fazla süre marşa basılması aküyü boşaltır ve marş motorunun ömrünü azaltır.

Çalışan motorda yanlışlıkla marş yapılırsa marş motoru, marş dişlisi ve volan dişlisi zarar görür.

Marş sistemi (marş motoru) çalışmıyorsa sebepleri şunlardır:

• Akümülatör boştur.
• Akü kutup başları gevşek, oksitli ve kirlidir.
• Marş motoru ve sistemin kablo bağlantıları gevşektir.
• Marş motoru kömürleri aşınmıştır.

Akü zayıf ve marş sistemi çalışmıyorsa, kontak ateşleme durumuna getirilir, araç 2. viteste, debriyaj pedalına basılır ve araç itilerek hız kazandırıldıktan sonra ayak aniden debriyaj pedalından çekilir, motor çalışır.

Araç akümülatörünün zayıf olmasında, başka bir akü paralel bağlantı (artı kutup artıya, eksi kutup eksiye) yapılarak marş yapılır ve araç çalıştırılır. Dijital göstergeli araçlarda takviye yapılırsa, göstergeler arızalanır.

Yağlama Sistemi

Motor parçalarının çalışan yüzeylerinin üzerinde dolaşan motor yağı parçalar arasındaki sürtünmeyi azaltıp aşınmayı önler; parçaların soğutulmasına yarıdımcı olur; parçalar arasındaki pislikleri temizler; silindir ile sekman arasındaki sızdırmazlığa yardımcı olur.

Yağlama Sisteminin Parçaları

Karter: Motorun altını kapatır ve motor yağına depoluk eder.

Yağ Pompası: Karterdeki yağı basınçlı olarak yağlaması gereken parçalara pompalar. Hareketini eksantrik (kam) milinden alır.

Yağ Filtresi: Yağı temizler.

Yağ Göstergesi veya Lambası: Sistemdeki yağın basıncını gösterir. Yağ lambası yanarak sistemin çalışmadığını ikaz eder.

Yağ Çubuğu: Karterdeki yağın seviyesini kontrol eder.

Yağlama Sisteminin Çalışması

Motor çalışmaya başlayınca yağ pompası karterden aldığı yağı, yağ kanallarından yağlanması gereken yerlere gönderir. Yağlamadan sonra yağ tekrar kartere geri döner.

Yağlama Sisteminin Bakımı ve Basit Arızaları

Yağ seviyesi kontrolü yapılmalıdır. Düz bir zeminde, motor stop edilmiş halde, yağ çubuğu çıkarılır ve temiz bir bezle silinerek tekrar yerine takılır. Yağ çubuğu tekrar çıkarılarak, bakıldığında seviyenin iki çizgi arasında olması gerekir.

Yağ yakan motorun eksoz gazı mavidir. Sekman ve silindirlerin aşınması, subap saplarının aşınması, motora fazla yağ konulması motora yağ aktarır.

Motor çalışırken yağ göstergesi basınç göstermiyor veya yağ lambası yanar ise motor hemen stop edilir. Sebepleri şunlardır:

• Motor yağının eksik olması
• Yağ pompasının arızalı olması
• Yağ filtresinin tıkalı olması
• Yağ müşürü arızası ve gösterge kablolarının kısa devre yapması.

Yapımcı firmanın tavsiyesinin ve kullanılan yağın kalitesine göre motor yağı ve yağ filtresi değiştirilir. Motor stop edilir ve sıcak iken yağ değiştirilir. Yağ karterdeki tapadan boşaltılır ve subap muhafaza kapağı üzerindeki kapaktan motora konulur.

Soğutma Sistemi

Motorun verimli çalışabileceği sıcaklığı ayarlar.

Soğutma Sistemi Parçaları

Radyatör: Soğutma suyuna depoluk eder.

Vantilatör: Radyatördeki ısınmış olan suyu soğutur.

Su Pompası: Radyatördeki suyu basınçlı olarak su kanallarına pompalar.

Vantilatör Kayışı: Krank mili kasnağından aldığı hareketi alternatör (şarj dinamosu), su pompası ve vantilatöre iletir.

Isı Göstergesi: Soğutma suyunun ısısını gösterir.

Radyatör Hortumları: Radyatörle motor arasında su gidiş gelişini sağlar.

Takviye Su Kabı: Motorun suyu azaldığında bu kaptan suyunu alır ve fazla suyunu da bu kaba verir. Su seviyesi işaretli yerde olmalıdır.

Soğutma Sisteminin Çalışması

Motor çalışma sıcaklığına gelene kadar termostat suyun radyatöre dönüş yolunu kapar. Motor suyunun sıcaklığı çalışma sıcaklığını geçmeye başladığında termostat açılır ve sıcak suyun bir miktarı radyatöre gönderilerek soğutulur. Bu işlem gerçekleşirken radyatörden de su pompası ile motor su kanallarına su gönderilerek sucaklık dengesi sağlanır.

Soğutma Sistemi Bakımı ve Basit Arızaları

Günlük bakımda radyatör suyu kontrol edilir. Su seviyesi peteklerin üzerinde olmalıdır.

Radyatöre içilecek temizlikte su konur.

Motordan termostat çıkarılırsa motor geç ısınır ve çabuk aşınır.

Hava soğutmalı motoru su soğutmalı motordan ayıran özellik radyatör ve su pompasının olmamasıdır.

Vantilatör kayışı kopmuş ise şarj lambası hemen yanar ve hararet yükselmeye başlar.

Vantilatör kayışı gergiliği 1 – 1.5 cm olmalıdır.

Hararet yapan motorun radyatör kapağı iki kademede önce havası alınarak açılır, motor stop edilmez, rölantide çalıştırılır. Radyatöre ılık su yavaş yavaş konulur.

Kışın radyatördeki suyun donmaması için antifiriz konulur.

Radyatör kapağı bozuk ise, petekler takılı ise, radyatörde su azalmış ise, vantilatör kayışı gevşek veya kopuksa, motor yağı azalmışsa, su kanalları tıkanmışsa (kireçlenme olmuşsa), otomatik fan arızalı ise, termostat arızalı ise, radyatör petekleri tıkalı ise, hortumlarda su kaçağı varsa, radyatör delinmişse, silindir kapak contası su kaçırıyorsa, uygun vites ve hızda gidilmezse motor hararet yapar.

Soğutma sisteminde su azalıyorsa; radyatör deliktir, silindir kapak contası arızalıdır, radyatör kapağı bozuktur, radyatör hortumları deliktir ve kelepeleri arızalıdır, kalorifer hortumları deliktir.

Fan motorunun çalışmamasının sebepleri şunlardır:

• Fan motorunun sigortası atmıştır.
• Fan müşiri bağlantılarında kopukluk, gevşeme ve oksitlenme vardır.
• Fan müşiri arızalıdır.
• Fan motoru arızalıdır.

Şarj Sistemi

Motor çalışmaya başladığı andan itibaren aracın elektrik ihtiyacını karşılar ve aküyü şarj eder.

Şarj Sisteminin Parçaları

Akümülatör (Batarya): Elektrik enerjisini kimyasal enerji olarak depolar, tekrar elektrik enerjisi olarak geri verir.

Alternatör (Şarj Dinamosu): Mekanik enerjiyi elektrik enerjisine çevirir. Alıcılara gerekli elektriği sağlar ve aküyü şarj eder.

Regülatör (Konjektör): Alternatörden çıkan akım ve voltajı ayarlayarak aküye gönderir.

Şarj Göstergesi: Şarj sisteminin çalışıp çalışmadığını kontrol eder. Motor çalışırken şarj ikaz lambası yanar ise, motor stop edilir. Vantilatör kayışı ve alternatör kablo bağlantıları gevşek olabilir. Alternatör kömürü aşınmış olabilir.

Kontak Anahtarı: Elektrik devresini açarak aracın çalışmasını ve stop etmesini sağlar.

Vantilatör Kayışı: Krank kasnağından aldığı hareketi su pompası, alternatör gibi sistemlere ileterek çalışmalarını sağlar.

• Vantilatör kayışı çok sıkı ise alternatör, su pompası yataklarında aşınmalar olur.
• Regülatör (konjektör) arızalı ise akünün suyu kesilir, ampuller sıkça patlar.
• Alternatörlü bir araçta elektrik kaynağı yapılacaksa akünün kutup başı çıkartılır.
• Vantilatör kayışının koptuğu şarj göstergesinden anlaşılır.